نشانه‌های هویت‌شناسانه در تصویرگری‌های شاهنامه برای کودکان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران.

چکیده

در بازنویسی‌های مصور از شاهنامه برای کودکان، سبک‌های متفاوتی از تصویرگری ملاحظه می‌گردد. این سبک‌ها که طیف گسترده‌ای را در برمی‌گیرند، با بهره‌گیری از نشانه‌های بصری، به تقویت یا گاه تضعیف مفاهیم زبانی پرداخته‌اند. یکی از کارکردهای نشانه‌های دیداری در روایات، شخصیت‌پردازی یا شناساندن هویت‌ قهرمانان است. این علامات به خواننده کمک می‌کنند تا شخصیت داستان را با توجه به ویژگی‌هایی که متن و گاه برون‌متن از وی یاد کرده‌اند، بشناسد. نشانه‌ها شامل قراین متنی، ابزار، مَرکَب، پوشش، رنگ، حالات چهره، اندازه شخصیت، محل قرارگیری او در صحنه، و سایر نشانه‌های مرتبط با وی هستند. در این مقاله علائم هویت‌شناسانه‌ در تصویرگری‌های شاهنامه برای کودکان با توجه به نظام نشانه‌شناسی پیرس طبقه‌بندی و تحلیل می‌گردند. سه‌گانه پیرس (شمایل، نمایه، نماد) میزان فاصله دال از مدلول را می‌نمایاند. نشانه‌های شمایلی دارای بیشترین حد مشابهت با مدلول هستند و نشانه‌های نمادین دارای کمترین. نشانه‌های نمایه‌ای در میانه قرار می‌گیرند. از رهگذر این بررسی، به اهمیت تصویر به عنوان امری روشنگر در افزایش درک شناختی کودکان پی می‌بریم و درمی‌یابیم این نشانه‌ها در عین این­که موتیف‌هایی برای بازشناسی شخصیت‌های داستان هستند، بازتاب ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی نیز به شمار می‌آیند و تصویرگران همواره مخاطب کودک و پندارهای فرهنگی و تجربه‌های پیش‌آموخته او در درک تصویر را اساس تصویرگری متون قرار نداده‌اند؛ بلکه پسند عمومی و سبک فردی را لحاظ کرده‌اند. از میان سه سبک بررسی‌شده (واقع‌گرا، انتزاعی، و نگارگرانه) سبک واقع‌گرا دارای بیشترین، و سبک نگارگرانه دارای کمترین نشانه‌های شمایلی و نمایه‌ای جهت شناسایی هویت شخصیت‌های داستان هستند.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Identity Signs in Illustrations of Shahnameh Stories Retold for Children

نویسنده [English]

  • Maryam Heydari
Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Payam Noor University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Different styles of illustration can be found in retellings of Shahnameh for children. These styles cover a wide range from realistic to the abstract. They have used visual cues to reinforce or sometimes weaken linguistic concepts. One of the functions of visual cues in the narratives is to characterize or identify the heroes. In this paper, the aforementioned ontological signs are classified and analyzed according to Peirce’s semiotic system. The Pierce trilogy (icon, index, symbol) shows the amount of distance between the signifier and the signified. Iconic symbols have the highest degree of similarity to the signifier, and symbolic signs have the least. The index marks are in between. In this study, we understand the importance of imagery as an enlightening factor in enhancing children’s cognitive understanding. We also find that these signs, while being motifs for recognizing the characters in the story, also reflect social and cultural characteristics, and the illustrators have not always based their work on the child on and his or her pre-learned experiences of image perception; rather, they have taken into account popular preferences and individual style. Of the three styles examined (realistic, abstract, and miniature), realistic style has the most, and miniature style has the least iconic and indexical signs to identify the characters in the story. Symbolic signs are seen in almost the same proportion in all three styles. In terms of the relationship between the text and the image, there is generally an increasing relationship.
 
Extended Abstract
 
1. Introduction
Different styles of illustration have been used in retellings of Shahnameh for children. Identity signs are created through visual sings inspired by the text or through the signs constructed by the illustrator, which are closely or remotely connected with the stories. A sign is composed of three parts: the sign itself, the sign in relation to its object, and the sign as it is redefined as the representation of an object. Identity is made up of a collection of social, cultural, psychological, philosophical, biological and historical characteristics that signify the nature or essence of a group and distinguish it at a specific time or place from other groups or members belonging to them.
 
2. Theoretical Framework
According to Pierce, the relationship between the signifier and the signified is classified depending on the extent to which they are natural or arbitrary. In the present study, the text is regarded as the signifier, and the image, which is the consequence of the text, is the signified. The identity signs in the present study are the motifs and repeated elements for recognizing the characters in the story. 
3. Methodology
The present study is qualitative and is based on deduction and induction. First, the identity signs were extracted from the case studies and then classified based on Pierce’s theory of semiotic systems.
 
4. Findings
The identity signs in the case studies here can be grouped as symbols, indexes and icons. Symbolic signs had both explicit and implicit meanings. The explicit meanings can be regarded as index signs that complete their signifier. The implicit meanings are symbolic signs and ought to be interpreted. Index signs include reactions, movements and figuration. They are made up of conceptual grammar and narrative grammar. In conceptual grammar individuals are identified through the fixed features of their faces. The signs and movements are used in narrative grammar to interpret individuals. In realistic works the largest amount of iconic signs and in miniatures the least amount of iconic signs can be seen. One problem with the illustrations in retellings of Shahnameh is that iconic signs are not in harmony.
 
5. Conclusion
Historically the first works retold for children followed the tradition of lithograph books, i.e., providing books for audiences who are not well-educated. In these works, explanatory notes are offered next to the images (symbolic sign), which along with realism in presenting figures and movements (index and iconic signs) try to reveal the identity of the character to the audience. With the rise of modernism and abstract illustration, implied and conceptual signs find their ways into illustrations more frequently, while iconic signs that are based on the similarities between the signifier and the signified are rarely used. Even though the course of history and changes in artistic taste play a role in the types of signs, the most influential factor seems to be style. Therefore, audiences’ taste, illustrators’ personal style and oral traditions are the most important factors that determine the types of signs used in illustrations.
 
Select Bibliography
Ansari, M. B. 1387 [2008]. “Daramadi bar Neshanehshenasi va Neshanehshenasi-e Anasor-e Namayesh.” Sahneh 54: 46-51.
Bouzari, A. 1390 [2011]. “Negahi beh Shahnameha-ye Mosavvar-e Kudakaneh”. Ketab-e Mah-e Kudak va Nojavan 170: 104-120.
Chandler, D. 1397 [2018]. Mabani-e Neshanehshenasi. M. Parsa. Tehran: Sureh-ye Mehr.
Elkins, J. 1385 [2006]. “Nazaryeh-shenasi-e Pierce Baraye Tarikh-e Honar Che Sokhani Darad?” F. Sojudi (trans). Golestan-e Honar. 3: 18-30.
Kress, G. and Van Leeuwen, T. 1395 [2016]. Khanesh-e Tasavir: Dastur-e Tarahi-e Basari. S. Kabgani. Tehran: Honar-e No.
Marzolph, U. 1393 [2014]. Tasvirshazi-e Dastani dar Ketabha-ye Chap-e Sangi-ye Farsi. Sh. Mohajer. Tehran: Chap va Nashr-e Nazar.
Payvar, J. 1388 [2009]. Baznevisi va Bazafarini dar Adabyat. Tehran: Ketabdar.
Sojudi, F. 1381 [2002]. “Neshaneh va Neshanehshenasi: Barresi-ye Tatbiqi-ye Ara-ye Saussure, Pierce, Eco.” Zibashenakht 6: 83-100.
Sojudi, F. 1397 [2018]. Neshanehshenasi-e Karbordi. Tehran: Elm.
Yarshater, E. 1353 [1974]. Bargozideh-ye Dastanha-ye Shahnameh. Tehran: Bongah-e Tarjomeh va Nashr-e Ketab.

 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Illustration
  • Shahnameh
  • Retellings for Children
  • Semiotics
  • Pierce
آرین، آ. 1393الف. سوار بر اهریمن: اسطوره 3- تهمورث دیو بند، تهران: چکه.
آرین، آ. 1393ب. ستمگر می‌آید: اسطوره 4- جمشیدشاه، تهران: چکه.
آرین، آ. 1393ج. داستان مارها: اسطوره 5- ضحاک مار دوش، تهران: چکه.
آرین، آ. 1393د.  نخستین انقلاب تاریخ: اسطوره 6- آفریدون، تهران: چکه.
احمدی توانا، ا. 1394. «شاهنامه، روایتِ ماندگار». بازیابی در: aarangallery.com
اکرمی، ج. 1395.  کودک و تصویر؛ جستارهایی در تصویرگری کتاب‌های کودکان و نوجوانان، ج2، تهران: سروش.
اکرمی، ج. 1398الف. بستور، تهران: پیک ادبیات.
اکرمی، ج. 1398ب. جمشیدشاه: افسانه آفرینش در ایران (2)، تهران: پیک ادبیات.
الکینز، ج. 1385. «نظریه‌نشانه‌شناسی پیرس برای تاریخ هنر چه سخنی دارد؟». ترجمه ف. سجودی. گلستان هنر، (3): 18-30.
الطایی، ع. 1378. بحران هویت قومی در ایران، تهران: شادگان.
الماسی‌زاده، ن. 1395. مطالعه کاربردی اساطیر شاخص شاهنامه فردوسی در تصویرگری کتاب کودک، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته هنر. دانشگاه پیام نور استان تهران: دانشکده‌ هنر و معماری.
اقبالی، پ. و رجبی، م. 1395. «شناخت تصویرسازی کتاب بر اساس رابطه میان متن و تصویر». نگره، (37):  103-115.
انصاری، م. 1387. «درآمدی بر نشانه‌شناسی و نشانه‌شناسی عناصر نمایش». صحنه، (64و65):  46-51.
بابانژاد، ح. 1389.  بیژن و منیژه، تهران: آفریدگا قلم.
بوذری، ع. 1390. «نگاهی به شاهنامه‌های مصور کودکانه». کتاب ماه کودک و نوجوان، (170):  104-120.
بهار، م. 1346. جمشیدشاه، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
پایور، ج. 1388. بازنویسی و بازآفرینی در ادبیات، تهران:کتابدار.
جعفری­دهقی،م. و پوراحمد، م. 1392. «گرز گاوسر فریدون و منشأ آن». ادب فارسی، ۳(۲) پیاپی۱۲: 39-56.
جلال‌الدین میرزا. 1285ق.  نامه خسروان، تهران: کارخانه استاد محمدتقی. 
چندلر، د. 1397. مبانی نشانه‌شناسی، ترجمه م. پارسا. تهران: سوره مهر.
حسینی، ر. 1391.  تاریخ نقاشی در ایران، تهران: مارلیک.
حق‌شناس، ع.م. و سامعی، ح. و انتخابی، ن. 1398. فرهنگ معاصر هزاره، تهران: فرهنگ معاصر.
حیدری، م. 1397. «تصویرگری در بازنویسی‌های شاهنامه». همایش شاهنامه و کودک، مشهد: بنیاد فرودسی.
راد، س.  1355. رستم و اسفندیار، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.  
رحیمی‌نژاد، ب. 1389. هفت خوان اسفندیار، مشهد: ایران جوان.
سجودی، ف. 1381. «نشانه و نشانه‌شناسی؛ بررسی تطبیقی آرای سوسور، پیرس و اکو». زیبا شناخت، (6):  83-100.
سجودی، ف. 1397. نشانه‌شناسی کاربردی، تهران: علم.
شیرازی، م. و دادور، ا. و کاتب، ف. و حسینی، م. 1394. «بررسی نسخه‌ مصور نامه‌ خسروان و تأثیر آن در هنر دوره قاجار».  نگره، (33): 60-78.
صالحی، آ . 1392. قصه‌های شاهنامه، (جلد1 تا 9)تهران: افق.
فتاحی، ح. 1385الف. اکوان دیو، تهران: قدیانی، کتاب‌های بنفشه.
فتاحی، ح. 1385ب. رستم و اسفندیار، تهران: قدیانی، کتاب‌های بنفشه.
فتاحی، ح. 1385ج. رستم و سهراب، تهران: قدیانی، کتاب‌های بنفشه.
فتاحی، ح. 1385د. زال و رودابه، تهران: قدیانی، کتاب‌های بنفشه.
فتاحی، ح. 1385ه. زال و سیمرغ، تهران: قدیانی، کتاب‌های بنفشه.
فتاحی، ح. 1385و. ضحاک و کاوه‌ی آهنگر، تهران: قدیانی، کتاب‌های بنفشه.
فتاحی، ح. 1389. قصه‌های تصویری از شاهنامه، مجموعه دوم (جلدهای 7 تا 12)، تهران: قدیانی. کتاب‌های بنفشه.
کالر، ج. 1379. فردینان دو سوسور، ترجمه ک. صفوی. تهران: هرمس.
کرس، گ. و ون لیوون، ت. 1395. خوانش تصاویر: دستور طراحی بصری، ترجمه س. کبگانی. تهران: هنر نو.
کومارا سوامی، آ.ک. 1393. فلسفه هنر مسیحی و شرقی، ترجمه ا. ذگرگو، تهران: متن.
گیرشمن، ر. 1386. ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه م. معین، تهران: علمی و فرهنگی.
مارزلف، ا. 1393. تصویرسازی داستانی در کتاب‌های چاپ سنگی فارسی، ترجمه ش. مهاجر. تهران: چاپ و نشر نظر.
ماه‌وان، ف. و یاحقی، م. و قائمی، ف. 1394. «بررسی نمادهای تصویری «فر» (با تأکید بر نگاره‌های شاهنامه)». پژوهش‌نامه ادب حماسی، 11(19):  119-157.
ماه‌وان، ف. 1395. شاهنامه‌نگاری؛ گذر از متن به تصویر، تهران: معین.
محسنی، م. 1390. داستان‌های شاهنامه «هفت»؛ سیاوش، رشت: ارنواز.
مختاریان، ب. 1393. «ببر بیان و جامه بوری آناهیتا». جستارهای ادبی، (186):  123-144.
مشرف آزاد تهرانی، م. 1354. زال و رودابه، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
مقدم، م. و باذری، ز. و زارعی، ه. 1392. «بررسی وضعیت انتشار داستان‌های بازنویسی‌شده از شاهنامه و مثنوی برای کودکان و نوجوانان از سال 1369 تا 1389». تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه‌های عمومی، 19(3):  363-386.
ناظمی، ز. و ذکاوت، م. 1394. «بررسی سیر تحول تاریخی تصویرگری در بازنویسی‌ها و بازآفرینی‌های داستان خاله‌سوسکه». مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، سال ششم(1)(پیاپی11): 175-204.
نوری‌نیا، ا. 1391. گردآفرید، تهران: نسل نو اندیش.
هاشمی سی‌سخت، ر. 1383. بررسی مبانی تصویرسازی شاهنامه برای کودک و نوجوان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته‌ تصویرسازی. دانشگاه تهران: دانشکده هنرهای زیبا.
هاشمی‌نسب، ص. 1371. کودکان و ادبیات رسمی ایران؛ بررسی جنبه‌های مختلف بازنویسی از ادبیات کلاسیک ایران برای کودکان و نوجوانان، تهران: سروش.
یار شاطر، ا. 1336الف. داستان‌های ایران باستان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
یار شاطر، ا. 1336ب. داستان‌های شاهنامه، بی جا: صندوق مشترک ایران و آمریکا.
یار شاطر، ا. 1353. برگزیده داستان‌های شاهنامه (از آغاز تا پیروزی کیکاوس بر شاه مازندران)، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Lewis, D. 2001. Reading contemporary picture book: Picturing text, London: Routledge Falmer.
Nikolajeva, M. & Scott, C. 2000. “The Dynamics of Picture Book Communication”. Children's Literature in Education, Vol.31(4): 225-238.
Nodelman, P. 1988. Words about Pictures; the Narrative Art of
Children's Pictures book. The University of Georgia Press.