دوره ‏بندی شعر معاصر تاجیک: از روشنگری تا استقلال (1870-2015م)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

ماوارءالنهر درمقام نخستین وطن اقوام آریایی‏نژاد پیوسته در تاریخ ادب فارسی حضوری برجسته داشته‌است. پس از تشکیل دولت صفویه در ایران و ازبکان شیبانی در بخارا در سده پانزدهم میلادی، سرنوشت سیاسی دو منطقه از یکدیگر جدا شد؛ اما تا اشغال این منطقه از سوی تزار روسیه در سده نوزدهم، روابط فرهنگی مردمان دو سوی جیحون کمابیش ادامه داشت. نهضت بیداری با حضور روسیه و اشغال منطقه زبانه کشید و بعدتر در قامت تجددگرایان شعله‏ور شد. تجددگرایان با پیروزی احزاب کمونیسم، برای رسیدن به آرمان‏های خود به دامان آن خزیدند. با تشکیل پنج جمهوری شورایی از دل ویرانی‏های خانات منطقه، تاجیکان در سال 1924 صاحب حکومت شدند. آنها طی نزدیک به هفت دهه در بستر ادبیات شورایی به آفرینش ادبی دست یازیدند؛ اما با استقلال در سال 1991 بار دیگر به آغوش مام وطن تاریخی بازگشتند. مسئله اصلی این پژوهش بررسی دوره‏بندی تحولات شعری تاجیکان از شروع نهضت بیداری تا استقلال منطقه در بستر نظریه تاریخ ادبیات است. پس از بررسی دوره‏بندی‏های صورت پذیرفته و نقد مبانی فکری آنها الگوی نگارنده در این زمینه پیشنهاد شده‌است. به نظر می‌رسد این الگو تأثیر مستقیمی در نگارش جریان‏شناسی شعر معاصر تاجیک داشته باشد و بتواند در معرفی میراث آن به فارسی‏زبانان جهان نقش مؤثری ایفا کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Periodization of Contemporary Tajik Poetry: From Enlightenment to Independence (1870-2015)

نویسنده [English]

  • Ebrahim khodayar
Associate Professor of Persian Language and Literature, Tarbiat Modarres University
چکیده [English]

As the first home of the Aryan race, Transoxiana has continuously occupied an important place in the history of Persian literature. After the formation of the Safavid state in Iran and the Shaybanids in Uzbakan in Bukhara in the 15th century, the two regions started to have different political fates. However, until the occupation of the region by the Russians in the 19th century, cultural relations of the peoples on both sides of the Amu Darya continued more or less. The enlightenment movement began under Russian occupation of the region (1870-1905), and gained further momentum with the modernizers (1905-1917). In parallel with the victory of the communists, the modernizers showed inclination towards this party in order to achieve their goals.  With the formation of the five Soviet republics, the Tajiks gained power over the Khanat region (1924). For nearly seven decades, they produced literary works in the context of Soviet literature. But with independence (1991), they re-embraced their motherland. The main aim of this study is to examine the periodization of Tajik poetry from the beginning of the enlightenment movement to the independence of the region in the light of the theory of literary history. In this respect and after examining the existing periodizations and critique of their intellectual foundations, the present author’s model is put forward. This model can have direct impact on the writing of contemporary Tajik poetry, and can play a crucial role in introducing its heritage to the Persian speakers of the world.
 
 
Extended Abstract
 
1. Introduction
As the first homeland of the Aryans, Transoxiana has played a prominent role in the history of Persian literature. After the formation of the Safavid government in Iran and the Shaybanids in Uzbakan in Bukhara in the 15th century, the two regions started to have different political fates, and with the occupation of the region by the Russian tsar in the 19th century, the cultural relations of peoples on both sides of the Amu Darya discontinued. The enlightenment movement arose following Russia’s occupation of the region (1870-1905), and was later promoted by the modernists (1905-1917), when communist parties gained victory. With the establishment of five Soviet republics in the region, the Tajiks formed their own government (1924).
 
2. Theoretical Framework
The present study aims to classify and analyze developments in Tajik literature in Central Asia in the years 1870-2015 through the periodization of contemporary Tajik poetry. In other words, the periods of Persian language and literature in Central Asia and Tajikistan as well as their characteristics are examined in this study. It is assumed that by relying on the external (historical changes) and the internal factors of contemporary Tajik literary legacy, one can categorize contemporary Tajik literature into eight periods with distinct characteristics.
 
3. Methodology
This study uses the periodization model to analyze and categorize Tajik contemporary literature, and for this purpose both external and internal approaches are considered in the literary analysis. A distinctive feature of this model is that the periodization is protected against any biased or undesirable impact.
 
4. Findings and Discussion
The previous periodizations offered in the Soviet era were mostly under the intellectual influence of the 1917 Revolution and the intellectual and cultural systems derived from Bolshevism. Lenin developed this model for the first time, using Marx's idea of “the right of nations to self-determination” to consolidate the Revolution. Iran and its literature had almost no influence on the formation of the Soviet literature in terms of content at the time of Lenin and Stalin as Iran's inclination to the West and capitalism created a major obstacle for bilateral collaboration between Iran and this region. This obstacle became even more insurmountable with the change of the Persian language handwriting into Latin (1929) and later to Cyrillic (1940). Abolqasem Lahouti, who migrated to Tajikistan in 1925, promoted the same idea, though his role in preserving the national language of the Persian speakers should not be downplayed. After Stalin's death, there was a gradual return to traditions, as a result of which a limited literary and cultural relationship was formed between the two countries, which developed further at Gorbachev’s time and in the independence era. In this period, contemporary Iranian literature attracted Tajik audience and influenced the taste of the Persian poets of the region.
 
5. Conclusions
Contemporary Tajik literature has undergone eight periods of development from intellectualism to independence (1870-2015). Attempts toward enlightenment and modernism can be regarded as most important feature of the first two periods of modern Tajik literature. In these periods, the emerging Persian language was influenced by the changes in the Persian speaking world. It was renamed to Tajik in the Soviet era and was significantly influenced by folklorism; it also experienced new ways by benefitting from the experience of its counterparts in Iran and Russia. In the period of independence, Tajik literature gained national and historical self-awareness. Considering the external and internal factors influencing literary periodization, our model can be presented as follows:
1. Intellectualism/Enlightenment (1870-1905);
2. Modernism (1905-1917);
3. The emergence of Soviet literature (1917-1919);
4. The development and consolidation of Soviet literature (1953-1929);
5. Decline in Soviet literature and gradual return to tradition (1953-1985);
6. Awakening and freedom (1991-1993);
7. Independence and national self-awareness (1991-2015);
8. Independence and doubt (2015 to the present).
 

 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Contemporary Tajik Poetry
  • Literary Periodization
  • Literary Theory
  • Tajikistan
بچکا، ی. 1372. ادبیات فارسی در تاجیکستان، مترجمان م. عبادیان و س. عبانژاد هجران‏دوست. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی بین‏المللی.
پایگاه خبری کیمیای سعادت. 2018. «نام راستین زبانمان را که پارسی است، بر کرسی اعتبار برگردانید!». از www.farsiksaadat.wordpress.com، تاریخ مشاهده 16 فروردین 1397.
پورنامداریان، ت. و ق. طاهری. 1385. «نگاهی انتقادی به «جریان‌شناسی‏»های شعر معاصر ایران». مجله دانشکده علوم انسانی الزهرا (س)، 56 و 57: 1-18.
حسین‏پور چافی، ع. 1384. جریان‏های شعری معاصر فارسی از کودتا (1332) تا انقلاب (1357)،تهران: امیرکبیر.
خدایار، ا. 1384. غریبه‌های آشنا: ش‍ع‍رف‍ارس‍ی‌ ماوراءال‍ن‍ه‍ر قرن‌ ب‍ی‍س‍ت‌ با ت‍ک‍یه ‌بر م‍حی‍ط‏های‌ ادبی‌ خ‍وق‍ن‍د و خ‍وارزم‌، تهران: م‍ؤس‍س‍ه‌ م‍طال‍ع‍ات‌ م‍ل‍ی‌؛ تمدن ایرانی.
ـــــــــ 1393. «گسپرینسکی و رمان آرمان‌شهری وی (دارالراحت مسلمانلری)».  نقد ادبی، (27): 126-99.
دانش، ا. 1960. رساله یا مختصری از تاریخ سلطنت منغیتیه، به سعی و اهتمام و تصحیح ع.ا. میرزایف. استالین‏آباد: نشریات دولتی تاجیکستان.
ریپکا، ی. و دیگران .1383. تاریخ ادبیات ایران، ترجمه ا. سری. 2ج. تهران: سخن.
زرقانی، م. 1388. تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی: تطور و دگردیسی ژانرها تا میانه سده پنجم به انضمام نظریه تاریخ ادبیات،تهران: سخن.
سارلی، ن. 1392. «رویکرد‌ها و شیوه‌های دوره‌بندی در تاریخ ادبی».  فنون ادبی، 5 (2) (پیاپی9): 89–108.
ستارزاده، ع. 1384. «دوره‏بندی ادبیات از نگاه روش‏شناسی» در کهنه و نو. دوشنبه: پژوهشگاه فرهنگ فارسی ـ تاجیکی. 222-230.
شعردوست، ع. 1390. تاریخ ادبیات نوین تاجیکستان. تهران: علمی و فرهنگی.
شعردوست، ع. 1376. چشم‏انداز شعر معاصر تاجیکستان. تهران: الهدی.
شکوری بخارایی، م. 1382. جستارها: درباره زبان، ادب، و فرهنگ  تاجیکستان. تهران: اساطیر.
ـــــــــــــــــ . 1384. سرنوشت فارس تاجیکی فرارود در سده بیستم میلادی. دوشنبه: رایزنی فرهنگی سفارت ج.ا. ایران در تاجیکستان.
ـــــــــــــــ . 1978. صدرالدین عینی، دوشنبه: عرفان.
طاهری، ق. 1393. بانگ در بانگ: طبقه‌بندی، نقد و تحلیل جریان‌های شعری معاصر ایران (از 1357تا1380)، تهران: علمی.
عینی، ص. 1926. نمونه ادبیات تاجیک،مسکو: نشریات مرکزی خلق جماهیر شوروی سوسیالیستی.
ـــــــــ . 1362. یادداشت‏ها، به کوشش ع.‏ا. سعیدی سیرجانی. تهران: آگاه.
فتوحی رودمعجنی، م. 1387. نظریه تاریخ ادبیات با بررسی انتقادی تاریخ ادبیات‏نگاری در ایران، تهران: سخن.
قانون اساسی جمهوری تاجیکستان. 1393. محقق و برگردان ع. توحیدی. به همراه اصلاحات مربوط به سال‏های 1999، 2003، 2016م به تفکیک اصول. دوشنبه: پژوهشگاه فرهنگ فارسی ـ تاجیکی.
قزوه، ع. 1376. خورشید‏های گم‏شده: گزیده شعر امروز تاجیک، تهران: پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه‌ ف‍ره‍نگ‌ و ه‍نر اس‍لام‍ی‌.‌
مسلمانیان قبادیانی، ر. 1371. «ادبیات نوِ تاجیکی». کیهان فرهنگی، 92(10): 25-27.
هادی‏زاده، ر. 1372. «حکیم بخارا». کیهان فرهنگی، 103(8): 70-71.
هاگوپیان، م. 1383. «ایدئولوژی». ترجمه ا. علیقلیان. در دایره‏المعارف ناسیونالیسم، ج اول: مفاهیم اساسی (آـ خ). تهران: وزارت امور خارجه. کتابخانه تخصصی. 223-240.
هیچینس، ک .1368الف. «ادبیات تاجیک از آغاز تا انقلاب اکتبر-1». ترجمه ص. شهبازی. ادبستان فرهنگ و هنر. (2): 34-37.
ــــــــــ . 1368ب. «ادبیات تاجیک از انقلاب اکتبر تا دوره استالین‏زدایی (مروری بر تاریخ تحول شعر، قصه، رمان، و نمایشنامه‏نویسی در تاجیکستان-2)». ترجمه ص. شهبازی. ادبستان فرهنگ و هنر، (3): 6-21.
وهاب، ر.1393. بوی جوی مولیان؛ شعر معاصر تاجیک، تهران: انجمن شاعران ایران.
یاحقی، م. .1383. جویبار لحظه‏ها: جریان‏های ادبی معاصر ایران، تهران: جامی.
 
منابع تاجیکی:
Асозода, Х. 1999. Адабиёти Тоҷик дар Сади ХХ. Ҷ3, Душанбе. Маориф.
Раҳими, Ф. 2017. »забони миллати тоҷик тоҷкист«. хабаргузории Ховар, аз http://ruzgor.tj/adabiyot-va-farhang/12886-zabon-millati-tojik-%20zaboni-%20tojikist.html, таърихи мушоҳида 2018 март 26.
Раҳмон, Э. 2016. Забони миллат-Ҳасти миллат, Душанбе: Эр-Граф.
Брогискй, И. С., А. С. Эдельман ва Ҳ. Шарифзода .1956. Очерки Таърихи Адабиёти Советии Тоҷик, Қ1. Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоҷикистон.
Шакуров, М. [муҳаррири масъул] .1978-1984. Таърихи Адабиёти Советии Тоҷик (инкишофи жанрҳо), Иборат аз шаш ҷилд. Душанбе: Дониш.