فرآیند تبدیل ژانر تاریخی به حماسه مذهبی (مطالعه موردی: مختارنامه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

2 استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

حماسه مذهبی برآیند تلفیق ژانر حماسی با ژانرهای تاریخی و مذهبی است. در این تحقیق یکی از مشهورترین انواع حماسه‌های مذهبی را، به نام مختارنامه که شاعران متعددی در دوره­های تاریخی مختلف آن را سروده­اند، برگزیدیم. اگر بپذیریم که حماسه مذهبی برآمده از دل ژانرهای دیگر است، برآنیم تا نشان دهیم سیر انتقال و فرآیند دگردیسی در آن چگونه صورت گرفته­است؟ و چطور و تحت چه شرایطی روایت تاریخی تبدیل به حماسه­ای مذهبی شده­است؟ حاصل این پژوهش که به شیوه اسنادی و با استفاده از شیوه تحلیل محتواست، نشان می­دهد که ژانرها در طول حیات خود به یکدیگر تبدیل می­شوند یا یک ژانر از دل ژانرهای دیگر سر برمی­آورد و تبدیل به ژانر مستقلی می­شود. مثلاً روایت مختار از وقتی وارد حماسه­های مذهبی شد تغییر و تحولی مداوم را نشان می­دهد و ورود این روایت به ژانرهای مدرن همچون سینما، نشان­دهنده آن است که هنوز این تحولات ادامه دارد. روایت مختار یکی از نمونه­های خوب برای نشان­دادن زایش و تحول ژانرهاست.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Process of the Transformation of the Historical Genre into Religious Epic Case Study: Mokhtarnameh

نویسندگان [English]

  • roya Rastegar 1
  • seyed mahdi zarghani 2
  • Mohammad Jafar yahaghi 2
1 PhD Candidate in Persian Language and Literature, Ferdowsi University of Mashad
2 Professor of Persian Language and Literature, Ferdowsi University of Mashad
چکیده [English]

The religious epic is the outcome of the combination of the epic genre with historical and religious genres. This study explores Mokhtarnameh, one of the most famous religious epics, that has been variously composed by a number of poets in different historical periods. Assuming that this genre is derived from other genres, we aim to show how this process of transformation and metamorphosis has taken place. In other words, under what conditions has a religious narrative become a religious epic? This study, which has been conducted using documents, and by analyzing the contents of these documents, shows how in their lifetime, genres are transformed into each other or how one genre, evolving from another one, has become an independent genre. For instance, from the time it entered the religious epic category, the story of Mokhtar has changed and evolved, and its introduction into the cinematic genre shows that this evolution still continues. The story of Mokhtar is one of the good examples for the creation and evolution of these genres.
 
Extended Abstract
 
1. Introduction
Genres develop by drawing on the other already existing genres. Religious epic is the outcome of the collective need of Iranian Shia Muslims and it can provide the setting for the realization of this collective wish. Mokhtarnameh is a collection of important religious epics about the life of its main hero, Mokhtar Thaqafi, written by numerous writers and poets in different eras. In the present article, while focusing on Mokhtarnameh, attempt is made to discuss how different genres are combined and how a religious epic is formed.
 
2. Theoretical Framework  
In the present paper religious and historical epics are the main focus of attention. Historical epics are the ones that depict the life of the heroes and the way they relate to people, and religious epics are the ones whose heroes are important religious figures. This paper also analyzes the term “discourse” and external and internal influences on it from a linguistic point of view.
 
3. Methodology
The present paper adopts a descriptive-analytical approach. Data has been collected using library research method and library documents and manuscripts have been studied for this purpose.
 
4. Findings
Mokhtar’s historical personality has been a mixed one, made up of legends and fiction. It has developed great ideological potentials necessary for the formation of a religious myth. A religious epic has two important components of epic and religion, manifestations of which have been examined in Mokhtarnameh.
 
5. Conclusion
Genres have always been influenced by previous genres, with religious epics as an example. Mokhtarnameh was shaped through a combination of religious and historical narratives. In the historical genre, the historian’s imagination plays an important role. And when the story of Mokhtar entered literary genres, the writers’ secondary imagination influenced the shape of the narrative, resulting in a kind of metamorphosis. Thus, the story develops within the framework of a genre we refer to as religious epic.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mokhtarnameh
  • History
  • Epic
  • Poetry
  • Narrative
ابن الأثیر، ع.ع. بی‌تا.  اسد­الغابه فى معرفه الصحابه، ج4. طهران: اسماعیلیان.
ابن­الندیم، م. 1346.  الفهرست، تحقیق و طبع ر. تجدد. تهران: بانک بازرگانی ایران.
ابن حبیب، م. 1421. المحبّر، تحقیق ک. حسن. قاهره: دارالغد العربی.
ابن سعد، م. 1388.  الطبقات الکبرى، ج5. بیروت: دار صادر.
ابن شهید ثانی، ح. 1411.  التحریر الطّاووسى (خلاصه کتاب حل الاشکال احمد بن موسى ابن طاووس)، تصحیح ع. جواهری. قم: مکتبه آیه اللّه النجفى.
ابن‌ عبد البرّ، ی. 1412.  الإستیعاب فی معرفه الأصحاب، تحقیق ع. م. بجاوی. ج4. بیروت: دارالجیل.
ابن عبد ربّه، ا. 1407.  العقد الفرید، تحقیق م. قمیحه. ج 1و 4 و 5 و 6. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن قتیبه الدینورى، م. ١٣٨٧. الامامه و السیاسه، القاهره: الحلبى.
ـــــــــــــــــــ  . 1390. المعارف، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
ابن کثیر الدمشقى، ا. 1408.  البدایه و النّهایه، ج 3و 6 و 7 و 8. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن‌اعثم کوفی، م. 1411. الفتوح، تحقیق ع. شیری. بیروت: دار الاضواء.
احدی، د. 1392. «مختار ثقفی از واقعیت تا افسانه». فصلنامه تاریخ نو، سوم(6): 6 -20.
احمدی، بابک. 1387. رساله تاریخ، تهران: مرکز.
اردبیلی، م. 1433. جامع الرواه، صححه و علق علیه م.ب. الملکیان. قم: بوستان کتاب.
اصفهانى، ا. 1415. الاغانى، بیروت: حیاء التراث العربی.
برتنس، هانس. 1384. مبانی نظریه ادبی، ترجمه م.ر. ابوالقاسمی. تهران: نشرماهی.
پنی‌کوک، ا. 1378. «گفتمان‌های قیاس ناپذیر». ترجمه ع.ا. سلطانی. فصلنامه علوم سیاسی، 4:   123-139.
تقی‌زاده، ح. 1349. فردوسی و شاهنامه او، به اهتمام ح. یغمایی. تهران: انجمن آثار ملی.
تودوروف، ت. 1377. بوطیقای ساختارگرا، ترجمه م. نبوی. تهران: آگاه.
چندلر، د. 1391. «‌‌‌مقدمه‌ای‌ برنظریه ژانر». کتاب ماه ادبیات، دی ماه (69):  59-68.
حاجیان، خ. 1394.«نقدی بر مقاله مقایسه تطبیقی شیوه روایتگری ادبی روضه المجاهدین و پیرنگ نمایشی سریال مختارنامه». نقد ادبی، 8 (30): 235-243.
حلّی، ت. 1342.  الرجال، بمقدمه ابی جعفر احمد بن ابی عبدالله البرقی. تهران: دانشگاه تهران.
حلّی(ابن­نما)، م. 1950م. مثیر الاحزان، النجف: المطبعه الحیدریه.
خلیفه بن خیاط. 1415. تاریخ خلیفه بن خیّاط، تحقیق ن. فواز. بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
خواجویان، م ک. 1368. «نگاهی گذرا بر نظر مورخان دربارۀ قیام مختار». مطالعات تاریخی، 1 (3): 389-406.
خوارزمى، ا. 1367. مقتل الحسین علیه السّلام، النجف: الزهراء.
خواندمیر. 1332. حبیب السیر، ج2. تهران: کتاب فروشى خیام.
خیالی اصفهانی، ط. بی­تا. مختارنامه منظوم، نسخه خطی به شماره  1/6081. قرن 13.کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران: بخش دیجیتال.
خیام‎پور، س. و حیدری نسب، ف. 1393.«بررسی جایگاه راویان روایات ذم مختار بن ابی عبیده ثقفی در کتب رجالی شیعه». خردنامه، 13: 1-20.
دینورى، ا. 1960م.  اخبار الطوال، القاهره: الکتب العربیه.
ذوالفقاری، ح. در دست انتشار. «مختارنامه». دانشنامه فرهنگ عامه، 1-8.
ذهبی، م. 1414. سیر اعلام النّبلاء، تحقیق ش. ارناووط. بیروت: مؤسسه الرساله.
زجاجی. 1383. همایوننامه، تصحیح ع. پیرنیا. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
زرقانی، م. و قربان­صباغ، م.ر. 1395. نظریه ژانر (نوع ادبی) رویکرد تحلیلی-تاریخی، تهران: هرمس.
سلطانی، ع.‌ا. 1384. قدرت گفتمان و زبان، تهران: نی.
شعاعی، م.ح. 1305. مختارنامه منظوم، نسخه خطی به شماره 182. تهران: کتابخانه ملی تهران.
شهبازی، ا. « حماسه سرایی دینی در ادب فارسی». آینه میراث، 12 (2پیاپی 55): 183-210 .
شوشتری، م.ت. 1410. قاموس الرجال، ج8. تهران: نشر اسلامی.
صفا، ذبیح‎الله. 1363. حماسه‌سرایی در ایران، تهران: فردوس.
طالبی، ت. 1384. «نگاهی به قیام مختار». رشد آموزش تاریخ، (20): 27- 35.
طبری، م. 1352. تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، ترجمه ا. پاینده. ج6. تهران: اساطیر.
عسقلانی(ابن­حجر)، ا. 1328.  الاصابه فی تمییز الصحابه و بهامشه الـاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج3. بیروت: دار احیاء التّراث العربی.
عمران‌پور، م.ر. 1384. «عوامل ایجاد، تغییر و تنوع و نقش لحن در شعر». پـژوهش­های ادبی ،10و 9(3):  127-150.
فرج نژاد فرهنگ، ز. 1394. «نشانه‌های سبکی و ژانری در چند حماسه مذهبی با تکیه بر کنایه». مطالعات زبانی بلاغی، (12): 117 – 136.
فرکلاف، نورمن. 1379. تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه ش.ع. بهرام‌پور، تهران: مرکز رسانه‌ها.
فلاحتی، گ. و غفاری، ن. 1395. «معرفی و بررسی اجمالی منظومه های حماسی تاریخی و دینی پیش از دوره صفوی از آغاز تا پایان قرن نهم هجری». کنگره بین المللی زبان و ادبیات.
فیاضی­کیا، م.م. و دیگران. 1391. «بررسی تطبیقی شیوه روایت­گری ادبی روضه‌المجاهدین و پیرنگ نمایشی سریال مختارنامه». نقد ادبی، 5 (20): 195-218.
کشّی، م. ع. 1404. اختیار معرفه الرجال، تحقیق م. رجایی. تلخیص م. طوسی. تصحیح و تعلیق م.ب. میرداماد. قم: مؤسسه آل البیت (ع) لإحیاء التراث.
لطفی‎پور ساعدی، ک. 1372. «درآمدی به سخن‎کاوی». مجله زبان‎شناسی، 1(9):  9-39.
لیسی، ن. 1387. «نگره ژانر». ترجمه ع. عامری مهابادی. رواق هنر و اندیشه، (31 و 32):  168- 196.
مامقانی، ع. 1423. تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق و استدراک م. المامقانی. قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث.
مجلسی، م.ت. 1394ق. بحار الانوار الجامعه لدُرر اخبار الائمه الاطهار، ج45. تهران: انتشارات اسلامیه.
مدبری، م. و حسینی سروری، ن. 1387. «از تاریخ روایی تا روایت داستانی (مقایسه شیوه‌های روایتگری در اسکندر نامه‌های فردوسی و نظامی)». فصلنامه گوهر گویا، 2(2):  1-28.
مرتضوی، م. 1372. فردوسی و شاهنامه، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
مسعودی، ع. 1409. مروج الذّهب و معادن الجوهر، تحقیق ی. داغر. ج 2. قم: مؤسسه دار الهجره.
مک‌دانل، د. 1380. مقدمه‌ای بر نظریه‌های گفتمان، ترجمه ح. نوذری. تهران: فرهنگ گفتمان.
موسوی خوئی، ا. 1410. معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرّواه، ج 18. قم: مرکز نشر آثار شیعه.
نیترایی، ا. 1376. «نظری به یک حماسه تاریخی فارسی». ترجمه ا. رسول و ج. سیم­کش. کیهان فرهنگی، آبان و آذر ( 137): 1-5.
واعظ هروی، ع. 1390. مختارنامه، تهران: انتشارات ققنوس.
یعقوبی، ا. 1956. تاریخ الیعقوبی، ج3. بیروت: دار الفکر.