تحلیل سپهر نشانه‌ای شعر «در آستانه»‌ احمد شاملو بر اساس نظریۀ یوری لوتمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران

چکیده

«سپهر نشانه‌ای» اصطلاحی ابداعی در نظریۀ یوری لوتمان است و بر فضای انتزاعی محصوری دلالت دارد که نشانه‌ها تنها درون آن معنا می‌یابند. آنچه درون مرزهای این سپهر قرار می‌گیرد واجد فرهنگ و نظم درونی است و خارج از آن فضای فرانشانه‌ای یا غیرنشانه‌ای را تشکیل می‌دهد که دچار بی‌نظمی و آشوب است و نشانه-معناشناسی در آن تعریف‌پذیر نیست. لوتمان معتقد است بر اثر سازوکارهایی همچون طرد و جذب در مرزها، سپهر نشانه‌ای همواره در حال تغییر است. «در آستانه» از احمد شاملو شعر بلندی است که در اواخر عمر او سروده شده است و جمع‌بندی فلسفی و اعتقادی او را در خصوص زندگی، مرگ و وضعیت پس از مرگ در خود جای داده است. در مقالة حاضر با به‌کارگیری نظریة نشانه‌شناسی فرهنگی لوتمان به تحلیل سپهر نشانه‌ای این اثر پرداخته شده است. تحلیل‌های انجام­شده نشان می‌دهد شاملو عناصر متافیزیکی را از سپهر نشانه‌ای طرد کرده، مرز تمایز خود با طبیعتِ غیرانسانی را پررنگ نموده و با تهی کردن سپهر نشانه‌ای از عناصر طبیعی و فراطبیعی، میدان را برای محوریت یافتن نقش انسان و برجسته نمودن جایگاه او مهیا کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Reading Ahmad Shamlou’s “Dar Astaneh” in Light of Yuri Lotman’s Notion of the Semiosphere

نویسندگان [English]

  • Firooz Fazeli 1
  • Seyed Ahmad Tabatbai 2
1 Associate Professor in Persian Language and Literature, University of Guilan, Rasht, Iran
2 Ph. D. Student in Persian Language and Literature, University of Guilan, Rasht, Iran
چکیده [English]

Yuri Lotman’s ‘semiosphere’ refers to an abstract enclosed space in which signs possess their meaning. What is placed within the boundaries of this sphere possesses culture and internal order. On the other hand, the outside is an extra symbolic or non-symbolic disordered and chaotic space in which the semiotics cannot be defined. Lotman believes that the semiosphere is in constant change due to mechanisms such as exclusion and absorption at the borders. Shamlou’s “Dar Astaneh” is a long poem, written in the late stages of his life, which summarises his philosophical and religious views regarding life, death, and the afterlife. This article employs Lotman's theory of cultural semiotics to analyse the semiosphere of the poem. The analysis concludes that Shamlou excludes metaphysical elements from the semiosphere, highlights distinctions between humnan and non-human natures, and celebrates human centrality.
 
Extended Abstract
1.Introduction
Yuri Lotman’s ‘semiosphere’ refers to an abstract enclosed space in which signs possess their meaning. What is placed within the boundaries of this sphere possesses culture and internal order. On the other hand, the outside is an extra symbolic or non-symbolic disordered and chaotic space in which the semiotics cannot be defined. Lotman believes that the semiosphere is in constant change due to mechanisms such as exclusion and absorption at the borders. Shamlou’s “Dar Astaneh” is a long poem, written in the late stages of his life, which he regarded as his literary will and which summarises his philosophical and religious views regarding life, death, and the afterlife. It deserves to be investigated in Shamlou’s and contemporary Persian studies.
 
2.Theoretical Framework
Under the influence of Saussurean semiotics and Max Webber’s definition of culture, Yuri Lotman theorised cultural semiotics. He defines language and culture as two modelmaker systems. He classifies these two concepts under the semiosphere, which is the only sphere that defines language and communication. Semiosphere presupposes any text or defined language as if it created a broader system, outside which language could neither exist nor function. The fundamental characteristic of the semiosphere is creating boundaries that translate data to comprehendible information. In other words, the semiosphere is a spatial model with demarcations. Its identity is defined in comparison to what falls outside its borders. The self/other or text/no-text confrontations are in accordance with sign positioning in the sphere. The semiosphere is in no case a fixed system. It changes through interaction, confrontation, exclusion, and absorption.
 
3.Methodology
This analytical-descriptive study employes Lotman’s conceptualisation of semiotics.
 
4.Discussion and Analysis
4.1 Excluding Metaphysical Elements
At the start of the poem, some signifiers are put aside from the poem’s semiospherical intellectual field. This process activates the otherness and exclusion in the poem. The poet highlights the elements which he believes are not from his culture and must be excluded from the semiosphere. Shamlou introduces these elements to the reader through a chain of negative statements. As a result, we can argue that the excluded elements have already been present in the semiosphere and function through the process of naturalisation.
4.2 Nature and No-nature Distinction
In the second part of the poem, Shamlou depicts a journey from the “outside” to the “inside.” In other words, it is a process of subjectification and identification which makes the poet capable of gazing at all the elements of the world. Lotman regards nature as something not yet humanised or historicised. In this sense, historicity is the concept which can change and influence its surroundings. Verbs and cognitive processes employed in the poem explicate the transition from the observed to the observer.
4.3 Semiospherical Core of the Poem
The moment the poet distances himself from the elements of nature, he makes himself distinct from water, soil, plants, and beasts and defines his creation as “the magnificent body of man,” he makes ‘humanness’ the center of distinction. Then he explains the man who, from Shamlou’s point of view, aims to understand and give meaning to the world. In other words, nature and no-nature are defined in accordance with their identifying or defining capabilities. Also, the innate characteristics of the ‘self’ are defined through the perception of these ‘others.’ The poet continues to discuss other human characteristics.
 
5.Conclusion
Shamlou employs exclusion to remove metaphysical elements such as ghosts, phantoms, saints, devils, and Ifrits from the semiosphere. He uses adjectives such as lawless, negative, and chaotic to signal the chaos and disorder that characterise metaphysical elements. He mixes commonplace descriptions with a lofty language to satirise characters and highlight a sense of primitiveness in the aforementioned beliefs. In other words, he tries to complete the process of othering. In the second stage, Shamlou, by emphasising the non-human borders, which are identifying and defining capabilities, highlights his distinction as an element of no-nature against nature. Lastly, he introduces man as the semiospherical core and underscores the centrality of human beings.
 
Select Bibliography
Chandler, D. 1387 [2008]. Mabani-e Neshaneh-shenasi. M. Parsa (trans.). Tehran: Sooreh Mehr.
      (Semiotics: The Basics) [In Persian].
Karimi Hakkak. A. 1384 [2005]. Tali’eh Tajjadod dar Shear-e Farsi. M. Jafari (trans.). Tehran: Morvarid.
      (Recasting Persian Poetry) [In Persian].
Lotman. Y. 1990. Universe of the Mind: A Semiotic Theory of Culture. A. Shukman (trans.). Indiana University Press.
Lotman. Y. 2005. “On the Semiosphere”. W. Clark (trans.). Sign System Studies. Vol. 33 Issue 1. P.p 205-225.
Lotman. Y, B. Uspensky, et al. 1390 [2011]. “Dar Bab-e Sazokar-e Neshaneh-shenakhti-e Farhangi”. F. Sojoodi (trans.). Majmooeh Maqalat-e Neshaneh-shenasi-e Farhangi. Tehran: Elm.
      (“On Cultural Semiotics.” Essays on Cultural Semiotics) [In Persian].
Semenenko. A. 2012. The Texture of Culture: An Introduction to Yuri Lotman’s Semiotic Theory. United States: Palgrave Macmillan.
Semenenko. A. 1396 [2017]. Ta’ropood-e Farhang. H. Sarfaraz (trans.). Tehran: Elmi va Farhangi.
      (The Texture of Culture) [In Persian].
Shamlou. A. 1381 [2002]. Majmooeh-e A’saar, Daftar Yekom: Shear-ha. Tehran: Negah.
      (Complete Works, Vol 1: Poems) [In Persian].
Sojoodi. F. 1388 [2009]. “Ertebatat-e Beyn-e Farhangi: Tarjomeh va Naqsh-e-an dar Farayand-ha-e Jazb va Tard”. Neshaneh Shenasi: Nazaryeh va A’mal. Tehran: Elm.
      (Intercultural Communication: Translation and its Role in Absorption and Exclusion.” Semiotics: Theory and Practice) [In Persian].
Torop. P. 1390 [2011]. “Neshaneh Shenasi-e Farhangiv a Farhang”. F. Sojoodi (trans.). Majmooeh Maqalat-e Neshaneh-shenasi-e Farhangi. Tehran: Elm.
      (“Cultural Semiotics and Culture.” Essays on Cultural Semiotics) [In Persian].
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cultural Semiotics
  • Yuri Lotman
  • Semiosphere
  • Ahmad Shamlou
  • Contemporary Poetry
احمدی، پریسا؛ پریسا؛ خلیل بیگ‌زاده؛ عبدالرضا نادری‌فر، و سوسن جبری. (1401). «مواجهة خودی و دیگری در رمان‌های مهاجرت رضا قاسمی بر پایة الگوی لوتمان (چاه بابل، وردی که بره‌ها می‌خوانند)». پژوهشنامة ادبیات داستانی، (11): 1-20.
پاکتچی، احمد. (1383). «مفاهیم متقابل فرهنگ و طبیعت: در حوزة نشانه‌شناسی فرهنگی مکتب مسکوـ تارتو». اولین هم‌اندیشی نشانه‌شناسی هنر، به کوشش فرزان سجودی. تهران: موسسة تألیف ترجمه و نشر آثار هنری متن. 179-204.
پورنامداریان، تقی. (1384). در سایة آفتاب، تهران: سخن.
توروپ، پیتر. (1390). «نشانه‌شناسی فرهنگی و فرهنگ». ترجمة فرزان سجودی. مجموعه مقالات نشانه‌شناسی فرهنگی، به کوشش فرزان سجودی. تهران: علم. 17-40.
خزل، لیلا؛ فرهاد طهماسبی و ساره زیرک. (1398). «از طرد تا حذف شدن سیاوش از منظر نشانه‌شناسی فرهنگی در شاهنامه». جستارنامة ادبیات تطبیقی، (10): 71-88.
خیام، مسعود. (1390). احمد شاملو؛ عکس فوری، تهران: گوشه.
سپهری، سهراب. (1389). مجموعه‌شعر هشت کتاب، اصفهان: گفتمان اندیشة معاصر.
سجودی، فرزان. (1388). «ارتباطات بین فرهنگی: ترجمه و نقش آن در فرآیندهای جذب و طرد». نشانه‌شناسی: نظریه و عمل، تهران: علم. 143-166.
سلاجقه، پروین. (1384). نقد شعر معاصر؛ امیرزاده‌ی کاشی‌ها (شاملو)، تهران: مروارید.
سمننکو، الکسی. (1396). تاروپود فرهنگ، مترجم حسین سرفراز. تهران: علمی و فرهنگی.
سنسون، گوران. (1390). «مفهوم متن در نشانه‌شناسی فرهنگ». ترجمة فرزان سجودی. مجموعه مقالات نشانه‌شناسی فرهنگی، به کوشش فرزان سجودی. تهران: علم. 75-118.
شاملو، احمد. (1381). مجموعة آثار، دفتر یکم: شعرها، تهران: نگاه.
شجاری، مرتضی. (1387). «امانت الهی از دیدگاه عرفای ایرانی و ابن­عربی». زبان و ادب فارسی، (204): 85-105.
شمیسا، سیروس. (1370). بیان، تهران: فردوس.
شمیسا، سیروس. (1386). معانی، ویراست دوم. تهران: میترا.
طاهری، رضا؛ امیر آذر و ساره زیرک. (1400). «نشانه‌شناسی فرهنگی هستة بنیادین هزارویک­شب براساس متون هم‌ریخت». پژوهش‌های بین­رشته‌ای ادبی، (6): 165-189.
طهماسبی، فرهاد. (1398). «تقابل و تعامل با دیگری در فردوسی از منظر نشانه‌شناسی فرهنگی (از گیومرت تا فریدون)». پژوهشنامة ادب حماسی، (28): 255-277.
کریمی‌حکاک، احمد. (1384). طلیعة تجدد در شعر فارسی، ترجمة مسعود جعفری. تهران: مروارید.
لئونه، ماســیمو. (1389). «تأملاتی در باب نشــانه–معنی‌شناسی فرهنگی تصاویر». ترجمة حسن زختاره. نشانه‌شناسی فرهنگ(ی): مجموعه مقالات نقدهای ادبی-هنری، به کوشش امیرعلی نجومیان. تهران: سخن. 61-86.
لوتمان، یوری. (1390). «دربارة سپهر نشانه‌ای». مجموعه مقالات نشانه‌شناسی فرهنگی، ترجمة فرناز کاکه‌خانی. به کوشش فرزان سجودی. تهران: علم. 221-258.
لوتمان، یوری و بی.ای. اوسپنکی. (1390). «در باب سازوکار نشانه‌شناختی فرهنگی». ترجمة فرزان سجودی. مجموعه مقالات نشانه‌شناسی فرهنگی، به کوشش فرزان سجودی. تهران: علم. 41-74.
لیونبرگ، کریستینا. (1390). «مواجهه با دیگری فرهنگی: رویکردهای نشانه‌شناختی به تعامل بینافرهنگی». ترجمة تینا امراللهی. مجموعه مقالات نشانه‌شناسی فرهنگی، به کوشش فرزان سجودی. تهران: علم. 119-152.
محسنی، محمدجواد. (1391). «جستاری در نظریه و روش تحلیل گفتمان فرکلاف». معرفت فرهنگی-اجتماعی، (3): 163-184.
Lotman, Y. (1990). Universe of the Mind: A Semiotic Theory of Culture, Trans. Ann Shukman. Indiana University Press.
Lotman, Y. (2005). “On the semiosphere”. Trans. Wilma Clark. In Sign Systems Studies, Vol. 33 (1): 205-228.
Semenenko, A. (2012). The Texture of Culture: An Introduction to Yuri Lotman's Semiotic Theory, Palgrave Macmilan in the United States.