بررسی فضای زندان در حبسیه‌های خاقانی براساس نظریۀ هانری لوفور

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.

2 دانشیارگروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

مسئلۀ اساسی در پژوهش حاضر، نحوۀ بازنمایی فضای زندان در حبسیه‌های خاقانی است که با هدف شناخت رابطۀ دیالکیتک سه‌گانۀ فضای ادراک‌شده، فضای تصورشده، و فضای زیست‌شده براساس نظریۀ تولید فضای هانری لوفور انجام شده است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و بر مبنای اسناد کتابخانه‌ای است و یافته‌ها نشان می­دهد که در فضای ادراک‌شده که مبتنی بر سنت پدیدارشناسی و دیدگاه انتقادی است، شاعر با مواجهۀ تنانه به درک جدیدی از فضای مادی زندان رسیده، سازوکار پنهان قدرت را باز می­شناساند. در فضای تصورشده که مبتنی بر دانش نهادینه‌شده از سوی گفتمان قدرت است، شاعر به­مثابه سوژه به شناختی از فضا می­رسد که حاصل اندیشۀ جبری است. همچنین دسترسی گروه‌های مختلف به قدرت و نقش آنها در حبس خاقانی آشکار می­شود. در فضای زیست‌شده که مبتنی بر مقاومتی پنهان دربرابر گفتمان قدرت است، شاعر به کمک تخیّل خود و با  تکیه بر جهان ممکنات و همچنین با بهره‌گیری از تعابیر شاعرانه فضایی متفاوت خلق می­کند که نسبت مادی با فضای حقیقی زندان ندارد، بلکه صرفاً معنایی آرمانی به آن اضافه می‌کند. نتایج پژوهش حاکی از آن است فضای مادی زندان، گفتمان قدرت و شاعر زندانی به­مثابه سوژۀ کنشگر در شکل‌گیری فضای زندان در حبسیه‌های خاقانی نقش دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Lefebvrian Reading of Khaqani’s “Prison Poems”

نویسندگان [English]

  • Fariba Hakimian 1
  • Mahdi Nikmanesh 2
1 Ph. D. Student in Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature, Alzahra University,Tehran ,Iran.
2 Associate Professor in Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature, Alzahra University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Informed by Henri Lefebvre’s “Production of Space” theory, this study aims to explore Khaqani’s representation of prison in his “Prison Poems” in the light of the perceived, imagined, and lived space dialectics. This research adopts a descriptive-analytical approach and employs library sources. The results of this study show that in the perceived space, the poet, informed by phenomenological and critical perspectives, reinterprets the material space of the prison by confronting the veil and recognising the implicit mechanisms of power; in the imagined space, echoing the prescriptive knowledge of the discourse of power, the poet, as the subject, adopts a forced understanding of the space, which reveals the power and role of other groups in Khaqani’s imprisonment; in the lived space, the poet, echoing an implicit resistance against the discourse of power, employs his imagination and poeticity to create a different space within the realm of possibilities, which has no material correlation with the real prison but only adds a utopian meaning. This study concludes that the material space of the prison, the imprisoned poet as an active subject, and the discourse of power affect the ambience of Khaqani’s “Prison Poems.”   
 
Extended Abstract
1. Introduction
Khaqani was a major Persian poet and prose writer of the twelfth century. He was born in Transcaucasia in the historical region known as Shirvan, where he served as an ode-writer for the Shirvanshahs. One can categorise some of his poems as prison literature. His “Prison Poems” are poems composed in imprisonment. Among the many reasons for his imprisonment, one can highlight his conflicts with Sharvanshah. In addition to a vivid description of the gloomy and dismal space of the prison, Khaqani also criticises the political and societal factors which contributed to his imprisonment. The poet’s orientation in confronting the prison space creates a unique ambience informed by his dialectics. In this respect, Henri Lefebvre’s “production of space” theory creates a propitious platform for analysing Khaqani’s imagery and representation of prison.
2. Methodology
This research adopts a descriptive-analytical approach and employs library sources. This study incorporates Henri Lefebvre’s “production of space” and his aesthetics theory to analyse Khaqani’s “Prison Poems.”
3. Theoretical Framework
Informed by phenomenology and critical perspectives, Henri Lefebvre theorises his “production of space” in three dimensions: perceived space, imagined space, and lived space (Schmid, 1393 [2014]: 155).
The spatial act is in accordance with the perceived space, which produces the material space. Echoing Merleau-Pontian Marxist and phenomenological views, Lefebvre argues that the spatial act is as tangible as the five senses, though depending on power structures.
The representation of space is in the domain of imagined space and produces wisdom. In this respect, the produced knowledge and wisdom are in accordance with the discourse of power. This space is the domain of those who selfishly influence space in the mind. Lefebvre, on the other hand, highlights the generality and universality aspects of power (Lefebvre, 1395 [2016]: 118). Therefore, those groups with unrestrained access to power affect the representation of space.
The representational spaces correlate with the lived space and the production of meaning. In this respect, poeticity and horizons of imagination fabricate new meanings for the space. The representational spaces are employed by artists who aspire to describe their own description of a utopia. In his literary theories, Lefebvre argues that the utopic aspect is the essence of any work of art (Lefebvre, 2019: 65). Additionally, these spaces, according to Butler, are places for resisting or undermining the authority of power (Butler, 1399 [2020]: 72-73).  
4. Discussion and Analysis
4.1 The Perceived Space of the Prison
The poet’s phenomenological and critical views are important. His agonising experiences in the prison, from a phenomenological perspective, lead to passive actions such as crying and weeping. The implements of torture, in his view, move beyond neutrality toward a dialectical active relation with his body, which, in turn, creates a unique ambience. His critical views, on the other hand, directly affect his understanding of the prison. His imagery is affected by the discourse of power.
4.2 The Imagined Sapce of the Prison
In the imagined space, echoing the prescriptive knowledge of the discourse of power, the poet, as the subject, adopts a forced understanding of the space. Informed by his belief in predestination, Khaqani surrenders to the discourse of power. In other words, the poet, as the subject, submits to common beliefs and traditions, all of which reveal the power and the role of other groups in his imprisonment.
4.3 The Lived Space of the Prison
The poet, reflecting an implicit resistance against the discourse of power, employs his imagination and poeticity to create a different space within the realm of possibilities, which has no material correlation with the real prison but only adds a utopian meaning.
5. Conclusion
This study concludes that the poet’s worldview correlates with his description of the prison. These descriptions make a dialectical connection between the poet, as the subject, and the space of the prison. In this respect, the material space of the prison, the imprisoned poet as an active subject, and the discourse of power affect the ambience of Khaqani’s “Prison Poems.”   
Bibliography 
Butler, C. 1399 [2020]. Siyasat-e Fazaei, Zendegi-e Roozmarreh va Haq be Shahr. Nariman, J (trans.). Tehran: Hamshahri.  [Henri Lefebvre: Spatial Politics, Everyday Life and the Right to the City]  [In Persian].
      [Henri Lefebvre: Spatial Politics, Everyday Life and the Right to the City]
Lefebvre, H. 1395 [2016]. Baqa-e Sarmaye-dari. Aydin, T (trans.). Tehran: Tisa.   [The Survival Of Capitalism] [In Persian].         
Lefebvre, H. 2019. Derang-ha-ei Darbareh-e Zibaei Shenasi. Hamid, M (trans.). Paris: Gahnameh-e Honar va Mobarezeh.  [Contribution à l'esthétique] [In Persian].           
Schmid, C. 1393 [2014]. “Nazariyeh-e Toulid-e Faza-e Henri Lefebvre: be Sooy-e Dialectic-e Se Vajhi.” DarAmadi bar Toulid-e Faza-e Henri Lefebvre. Aidin, T (trans.). Tehran: Tisa.  [Henri Lefebvre and the Theory of the Production of Space] [In Persian].

کلیدواژه‌ها [English]

  • Henri Lefebvre
  • Khaqani
  • Prison Poems
  • Space Production
اشمید، کریستین. (1393). «نظریۀ تولید فضای هانری لوفور؛ به سوی دیالکتیک سه­وجهی»، ترجمۀ  آیدین ترکمه. درآمدی بر تولید فضای هانری لوفور، تهران: تیسا. 151-180.
باتلر، کریس. (1399). سیاست فضایی، زندگی روزمره و حق به شهر، ترجمۀ نریمان جهانزاد. تهران: همشهری.
براون، ادوارد. (1386). تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، جلد دوم. ترجمۀ غلامحسین صدری افشار. تهران: مروارید.
ترکی، محمدرضا. (1398). سرّ سخنان نغز خاقانی، جلد اول. تهران: سمت.
جلایر، بهاره. (1402). «بررسی جامعه‌شناسانۀ اشعار محمدتقی بهار بر مبنای نظریۀ هانری لوفور». مطالعات نقد ادبی، (54)، 251-266.
جهانزاد، نریمان. (1402). «آﻧﺮی ﻟﻮﻓﻮر در ﻣﻘﺎم ﻓﯿﻠﺴﻮف؛ ﻣﻘﺎﻟۀ دوم: ﻧﻈﺮیۀ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻓﻀﺎ». نشریه الکترونیکی فضا و دیالکتیک، (25)، 1-38. دسترسی در http://dialecticalspace.com/henri-lefebvre-as-a-philosopher2/
حسن‌یوسفی، آذین. (1391). نقد و بررسی شکایات در دیوان خاقانی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. رشتۀ زبان و ادبیات فارسی. تهران: دانشگاه الزهرا.
خاقانی، بدیل بن علی. (1393). دیوان خاقانی شروانی،  به کوشش ضیاءالدین سجادی. تهران: زوّار.
درزی‌نژاد، انسیه و درزی‌نژاد، کوثر. (1402). «فضا، عنصری پویا و چندوجهی: خوانش لوفوری رمان نفرین زمین اثر جلال آل احمد». زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه خوارزمی)، 94 (39)، 107-134. 
دولتشاه سمرقندی. (1338). تذکره‌الشعرا، چاپ ادوارد براون. لیدن.
رجبی، عرفان و سخنور، جلال. (1397). «تکنیک‌های ادبی و ضرب‌آهنگ‌های زندگی روزمره به­مثابه کردارهای تولید فضا در رمان صفر کی (2016) اثر دان دلیلو». نقد زبان و ادبیات خارجی (پژوهشنامۀ ادبیات و علوم انسانی سابق)، (21)، 179-198.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1387). دیدار با کعبۀ جان، تهران: سخن.
ژلنیتس، آندری. (1393). «تولید فضای هانری لوفور». ترجمۀ آیدین ترکمه. درآمدی بر تولید فضای هانری لوفور، تهران: تیسا. 87-150.
صفا، ذبیح‌الله. (1379). تاریخ ادبیات ایران، جلد دوم. تهران: فردوس.
ظفری، ولی‌الله. (1375). حبسیه در ادب فارسی (از آغاز شعر پارسی تا پایان زندیه)، تهران: امیرکبیر.
غلامرضا کاشی، محمدجواد. (1390). «تحلیل فضا به‌مثابه گفتمان‌کاوی میدانی». مطالعات اجتماعی ایران، 14 (2)، 99-127.
فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1380). سخن و سخنوران، تهران: خوارزمی.
کاردل ایلواری، رقیه. (1391). «بررسی و تحلیل چند حبسیه از خاقانی و مسعود سعد برمبنای سبک‌شناسی توصیفی». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، 16 (2)، 335-352.
کلمن، ناتانیل. (1396). لوفور برای معماران، ترجمۀ سپیده برزگر. تهران: کتاب فکر نو.
لوفور، هانری. (1395). بقای سرمایه‌داری، ترجمۀ آیدین ترکمه. تهران: تیسا.
لوفور، هانری. (2019). درنگ‌هایی دربارۀ زیبایی‌شناسی، ترجمۀ حمید محوی. پاریس: نشر گاهنامۀ هنر و مبارزه.
ماهیار، عباس. (1382). شرح مشکلات خاقانی (خارخار بند و زندان)، کرج: جام گل.
محمدی، جمال و اداک، صائب. (1399). «تأملی در دیالکتیک امر اجتماعی و امر فضایی در پرتو آرای هانری لوفور». مطالعات جامعه‌شناختی، (1): 223-251 . DOI:10.22059/JSR.2020.78514
مرلوپونتی، موریس. (1391). جهان ادراک، ترجمۀ فرزاد جابرالانصار. تهران: ققنوس.
مصطفوی‌نیا، محمدرضی و جباری دانالوئی، مهدی. (1388). «مقایسۀ عناصر بلاغی استعاره در حبسیات خاقانی و ابوفراس». ادبیات تطبیقی جیرفت، (10)، 219-242.
میلز، سارا. (1396). گفتمان، ترجمۀ فتاح محمدی. تهران: هزارۀ سوم.
نوایی، عبدالحسین. (1326). «حبسیات خاقانی». یادگار، (8)، 7-18.
Elden, S. (2004). “Between Marx and Heidegger: politics, philosophy and Lefebver’s The production of space”. Antipod, (36)1, 86-105.